İşçinin Kanuna Göre Fazla Çalışma, Fazla Sürelerde Çalışma, Hafta Tatili Ücreti ve 4734 Sayılı Kanun Uygulamasında Bir Sorun

 

Giriş

Araştırdığımda konu hakkında bir çok yazının yayımlandığını gördüm.  İş hukuku uzmanı değilim ancak, fazla çalışma ve fazla sürelerde çalışma kavramlarıyla ödenmesi gereken ücretin hesabının 4734 sayılı Kamu İhale Kanunu açısından ele alınmasına gerek olduğunu düşünmekteyim.

Bunun için öncelikle 4857 sayılı İş Kanunu bağlamında temel düzenlemeleri alıntılamak gerekmektedir. Kanunun 41.maddesi fazla çalışma ve fazla sürelerde çalışma esaslarını ortaya koymaktadır. Ancak bu esasların uygulamasında farklı uygulamalar olması sorunu ele almayı gerektirmektedir.

Konuya ilişkin fazla çalışma, fazla sürelerde çalışma ve hafta tatili ücretleri etiket kavramları öne çıkmaktadır.

Fazla Çalışma:

4857 sayılı İş Kanunu’nun “Fazla Çalışma Ücreti” başlıklı 41 inci maddesinde; “Fazla çalışma, Kanunda yazılı koşullar çerçevesinde, haftalık kırk beş saati aşan çalışmalardır. ..

Her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde elli yükseltilmesi suretiyle ödenir.”

Fazla Sürelerde Çalışma:

 4857 sayılı İş Kanunu’nun “Fazla Çalışma Ücreti” başlıklı 41 inci maddesinde;

“Haftalık çalışma süresinin sözleşmelerle kırk beş saatin altında belirlendiği durumlarda yukarıda belirtilen esaslar dahilinde uygulanan ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve kırk beş saate kadar yapılan çalışmalar fazla sürelerle çalışmalardır.

Fazla sürelerle çalışmalarda, her bir saat fazla çalışma için verilecek ücret normal çalışma ücretinin saat başına düşen miktarının yüzde yirmi beş yükseltilmesiyle ödenir...”

Eğer işçinin haftalık çalışma süresi sözleşmeyle 45 saatten az olmak üzere belirlenmişse (bu durum genellikle sendikalı işçilerin düşük haftalık çalışma süresi kazanımlarına yönelik toplu sözleşmelerde olur) haftalık 45 saatten az olan süre ne ise (örneğin 35,40 saat gibi)  bu süreden sonra, hadi ilave çalış denirse, buna “fazla sürelerde çalışma” denilmektedir. Diğer bir deyişle “ortalama haftalık çalışma süresini aşan ve kırk beş saate kadar yapılan çalışmalar” fazla sürelerle çalışmalardır. Fazla sürelerde çalışma işçinin haftalık 45 saate varmasıyla biter, bu saatten sonra çalışma yapılırsa bir üst paragrafta ifade ettiğimiz fazla çalışma sürecine girilir.

Hafta Tatili Ücreti:

Bu arada konuyla doğrudan ilişkili  Kanunun “Hafta tatili ücreti” başlıklı 46 nci maddesinin; “Bu Kanun kapsamına giren işyerlerinde, işçilere tatil gününden önce 63 üncü maddeye göre belirlenen iş günlerinde çalışmış olmaları koşulu ile yedi günlük bir zaman dilimi içinde kesintisiz en az yirmidört saat dinlenme (hafta tatili) verilir.

Çalışılmayan hafta tatili günü için işveren tarafından bir iş karşılığı olmaksızın o günün ücreti tam olarak ödenir…”

Hükmünü de hatırlatmakta yarar bulunmaktadır.

İş hayatında yukarıda belirtildiği gibi fazla süreli çalışmadan ziyade fazla çalışmalar gerçekleşmektedir

Değerlendirme:

Esas sorun hafta tatilinde ve hafta içi mesai sonrası çalışmalarında işçinin ne alacağındadır. Bu hesabın görülebilmesi için çalışmanın ne zaman yapıldığı sorusuna cevap verilmesi gerekir. Temel ölçüt çalışmanın haftalık çalışmanın 45 saatten az veya fazla olmasıyla ilişkilidir. Eğer işçi haftada 45 saat esasına göre çalışıyorsa, bu işçiden ilave çalışma isteniyorsa, kanun bu çalışmayı “fazla çalışma” olarak tanımlamaktadır. Nitekim,  “Fazla çalışma, ..haftalık kırk beş saati aşan çalışmalardır”

Her iki farklı durumda işçinin saatlik ücretine ilave edilecek saat ücretinin hesaplanmasına ilişkin örnekler verelim.

1.Çalışmanın Hafta Sonu Yapılması: Hafta sonu istirahat gününde çalışmayınca normal saat ücretini alan işçiye, hafta sonu istirahat zamanında ilave olarak çalış denildiğinde, işçi normal saat ücretini (örnek saati 2 TL olsun) alırken, çalıştığı için de saat başına 1.5 kat daha (yani saati 3 TL daha ) ücret alacaktır.  Böylece toplam saatlik ücreti 5.-TL ye ulaşmış olacaktır. Çalışma ücreti saat üzerinden hesaplanırken, işyeri uygulamasında bir günlük çalışma bir yevmiye kabul edilir ve günlük örneğin 20.-TL alan bir işçi 1,5 kat fazlası 30.-TL olduğundan toplamda o gün 50.-TL hak yevmiye hak eder.

Hafta sonu çalıştırma ücretini konuya ilişkin kurul kararlarından bir örneklendirirsek;19.12.2011 gün ve 2011/UH.II-4218 sayılı Kamu İhale Kurulu Kararında, hafta tatilinden önceki günlerde, yasada öngörülen süre kadar çalışmış olan işçinin hafta tatilinde de çalıştırılması halinde, bunun fazla çalışma olarak değerlendirilmesi gerektiği, bu durumda, işçinin hafta tatilinden önceki çalışmalarının toplamı 45 saati buluyorsa, hafta tatili gününde çalıştırılan işçinin, bir iş karşılığı olmaksızın hak ettiği bir yevmiye hafta tatili ücretinin yanı sıra, hafta tatili günü yaptığı çalışmanın karşılığı olarak fazla çalışma ücretine hak kazanacağı, dolayısıyla, hafta tatili gününde çalışan işçiye, çalışmadan hak kazandığı bir yevmiye tatil günü ücretine ek olarak, %50 zamlı olarak hesaplanarak elde edilen 1,5 yevmiye fazla çalışma ücreti ile birlikte toplam 2,5 yevmiye ücret ödenmesi gerektiği belirtilmektedir.

2. Hafta İçi Olağan Mesai Dışında Fazla Çalışma: İşçi fazla çalışmayı hafta tatilinde yapması durumunda 2,5 saat/yevmiye (çalışılmayan saat artı çalışılan saat 2,5 yevmiye) alırken, hafta tatili dışında ve hafta içi olağan mesaisi dışında 45 saati aşan, yani mesai bitimlerinde yapılan çalışmalarda saatlik ücretinin 2,5 kat üzerinden mi yoksa sadece çalıştığı saat ücretinin 1,5 kat fazlası üzerinde mi ödeneceği hususunda bir tereddüt olabilir.

Hafta tatilinde kişi çalışmadan zaten ücret aldığından ilave çalıştığı 1,5 kat yevmiyeyi alıyor ve böylece olağan ücretiyle beraber, 2,5 kat ücrete ulaşıyordu. Normal mesai dışında (mesai saatleri günlük 7,5 saat, 9 saat gibi düzenlenmiş olabilir) hafta sonu mesai sonrası, fazla çalışmalarda, normalde zaten çalışmadığından, sadece 1,5 kat saat ücreti alacaktır. Yani saatlik ücreti alacak ve buna ilave olarak saatlik ücreti % 50 zamlı ödenecektir. Saatlik ücreti 2.-TL olan işçi bu durumda % 50 zamlı ücret aldığında, saatte sadece 3.-TL ücret almış olacaktır.

Bu çalışma, fazla süreli çalışma olarak yapıldığında (45 saatten az çalışılan sürede) işçi 1,25 kat (örneğe, göre saati 2,5.-TL) ücret alacaktır.

Ulusal Bayram ve Genel Tatil Günleri:

İş Kanunu kapsamına giren işyerlerinde çalışan işçilere, kanunlarda ulusal bayram ve genel tatil günü olarak kabul edilen günlerde çalışmazlarsa, bir iş karşılığı olmaksızın o günün ücretleri tam olarak, tatil yapmayarak çalışırlarsa ayrıca çalışılan her gün için bir günlük ücreti ödenmek zorundadır. (4857 sayılı İş Kanunu Madde 47)

Ulusal Bayram ve Genel Tatil Günleri yukarıda açıklanan fazla çalışma, fazla sürelerde çalışma ve hafta sonu çalışma ücretlerinden farklı olan bir husus olup, bir anlamda bu günlerde çalışan insanların mahrumiyetini ödüllendiren bir düzenlemedir. Dikkat edilecek nokta işçinin Ulusal Bayram ve Genel Tatil Günlerinde çalışıp çalışmadığıdır. Söz konusu günlerde (hangi gün olduğu önemli değildir) işçinin tatil yapmayarak çalışması durumunda “çalışılan her gün için bir günlük ücreti” ödenmesi gerekmektedir. Madde metninde her gün için bir günlük ücret derken tatil gününde kısmi (bir sat, birkaç saat gibi) çalışmalarda da tam gün gibi ücret alınıp, alınmayacağına dair bir açıklık yoksa da uygulamada tam gün ücret ödemesi yapılmaktadır.

Ulusal Bayram ve Genel Tatil Günlerinde Fazla Çalışma ve Fazla Süreli Çalışma:

Söz konusu günün hafta içi veya hafta sonu olup olmadığına göre ücretin hesaplanması değişmektedir.

Eğer tatil günü, hafta içi normal mesaiye denk gelen bir gün ise bu durumda işçi normal ücreti (saatlik 2.-TL) ile buna ilave olarak tatil ücreti (tatil saatlik 2.-TL) almaktadır. Böylece ücreti o gün 4.-TL üzerinden 1 kat fazla olarak ödenir.

Bu çalışma günlük olağan mesai saati içinde yapılıyorsa, yapılan fazla çalışma veya fazla sürelerde çalışma çalışmadan alınan normal ücrete çalıştığı için ilave tatil ücreti ödenirken, çalışma fazla çalışma niteliğinde ise yukarıda belirtilen fazla çalışma da alınan 1,5 kat veya fazla süreli çalışma ise 1,25 kat fazla çalışma ücreti de ödenecektir.

Hafta tatili çalışan işçi bu çalışmasını Ulusal Bayram ve Genel Tatil Günlerine denk gelen hafta tatilinde yapıyorsa, normal saatlik ücreti 2.-TL’ye ilaveten hafta tatili çalıştığında 2*1,5=3.-TL yanı sıra (2+3=5.-TL) Ulusal Bayram ve Genel Tatil Günlerinde çalışma nedeniyle normal günlük/saatlik ücretinin bir kat fazlasını da alacağından 2+3+2=7.-TL ücrete ulaşacaktır.. Fazla süreli çalışmalarda ise 1,5 değeri yerine 1,25 değeri kullanılır. Netice de genel tatil günü fazla çalışma yapan işçi normal çalışma ücretinin % 250 fazlasını yada diğer bir değişle saatlik ücretini alırken bunun ayrıca 2,5 fazlasını(2+2*2,5=7.-TL) almaktadır.

4734 sayılı Kanun Uygulaması

4734 sayılı Kamu İhale Kanunu kapsamında başta personel istihdamına dayalı işler olmak üzere yapılan sözleşmeler gereği personel çalıştırılan işlerde işçinin fazla çalışma (fazla süreli çalışmalar yukarda belirtildiği üzere hemen hemen yoktur) ücreti ödemelerinde, Kamu İhale Genel Tebliğinin 78.8.maddesi uyarınca; genel tatiller için  yaptırılacak çalışmada ücretlendirme 4857 sayılı İş Kanununun 47 nci maddesi, uyarınca  normal 45 saatlik çalışmaya denk gelmesi halinde bir yevmiye daha ödenmesi diğer deyişle normal bir saatlik ücrete bir saatlik daha ilave ücret verilmesi gerekmektedir.

Fazla çalışmalar ise, aynı Kanunun 41 inci maddesi uyarınca hesaplanacak ücret, üzerinden hesaplanacaktır. Buda fazla çalışma mesai sonrasıysa bir saatlik çalışmada bir saatlik ücret yerine normalin % 50 artırımı şeklinde olacaktır.

Ancak bu çalıştırmalar eğer hafta sonu tatilinin olduğu gün yapılırsa normal ücret zaten çalışılmasa dahi alınıyorken, üzerine genel tatil gününde çalıştığı için ilave bir yevmiye ödenmekte, son olarak da haftalık 45 günü aşan bir çalışma olduğunda onun bedelini de ilave etmek suretiyle nihai hesaplama yapılmaktadır. Netice de 1+1+1,5=3,5 yevmiye alınmaktadır.

Kamu İhale Genel Tebliğinin anılan maddesinde genel tatil ücretinin hesaplanabilmesi açısından çalışılacak gün ve personel sayısının, fazla çalışma yapılacak hallerde ise toplam fazla çalışma saatinin ihale dokümanında belirtilmesi istenmektedir. Birim Fiyat Teklif Cetvelinin 6 nolu dipnotu gereğince ulusal bayram ve genel tatil günleri için birim sütununa “gün” ibaresini yazacak, miktar sütununa çalışılacak toplam tatil günü süresini ve fazla çalışmada birim sütununa saat ve miktar sütununa ise toplam fazla çalışma saatini yazmaktadırlar.

Dolayısıyla idare tatil günlerini gün üzerinden belirlerken, fazla çalışma saatlerine ilişkin de bir belirleme yapmalı ya da işçinin hafta tatiline denk gelen genel tatil çalıştırmasında 45 saati aşmayacak şekilde ayarlama yapılmalı, yani fazla çalışma ödenmesini gerektirmeyecek bir çalışma düzeni oluşturulmalıdır. Bu yapılmadığında, işçi genel tatil ücretini alsa bile fazla çalışma ücretini alamadığına dair hak iddiası her zaman bulunabilecektir.  Özellikle vardiya sistemi öngörülen teknik şartnamelerde bu sistemin fazla çalışma yapılmasını zorunlu kılması halinde, fazla çalışma saatleri için ayrı bir iş kalemi konulmamasının dokümana yönelik itiraz oluşturacağı bir gerçektir.